چرا موضع ریاض در قبال دمشق تغییر کرد؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ منابع بلندپایۀ دیپلماتیک در دمشق به روزنامۀ «رای الیوم»، چاپ لندن گزارش دادند که در هفتۀ نخست ماه مه سال ۲۰۲۱ م، یک هیات عربستانی به ریاست سپهبد خالد الحمیدان، رئیس سازمان اطلاعات عربستان به دمشق سفرکرده است. این ژنرال عربستانی با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه و ژنرال علی المملوک، معاون وی در امور امنیتی دیدار نمود. منابع رسانه‌ای عربی بر این تأکید کردند که رئیس‌جمهور بشار اسد موافقت کرده تا سفارت عربستان سعودی در دمشق بازگشایی شود و در مقابل مقامات سعودی تصریح کردند که ریاض از بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و شرکت در نشست آینده سران کشورهای عربی که قرار است در الجزایر برگزار شود استقبال می‌کند.

در ادامه وزیر گردشگری سوریه در چهل و هفتمین نشست کمیته سازمان جهانی گردشگری در خاورمیانه و افتتاح دفتر منطقه‌ای خاورمیانه و کنفرانس ترویج گردشگری در روزهای 26 و 27 می که در ریاض برگزار شد، شرکت کرد. « محمد مارتینی» وزیر گردشگری برای شرکت در این نشست به دعوت وزارت گردشگری عربستان و سازمان گردشگری جهانی وارد ریاض شد. «بثینه شعبان» مشاور بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه گفت: « انتظار می‌رود روابط با عربستان سعودی در روزهای آتی بهبود یابد.» وی دیدار محمد رامی مارتینی، وزیر گردشگری سوریه از عربستان را « گامی مثبت» توصیف کرده که چند سال پیش امکان انجام آن وجود نداشت».

پس از وقوع تحولات سوریه ( 2010م.)، عربستان سعودی یکی از مهم‌ترین بازیگران منطقه‌ای خاورمیانه می‌باشد که از طرح سرنگونی بشار اسد از قدرت حمایت و پشتیبانی می‌کرد. وی در ابتدای بحران، از نیروهای ضد اسد در دمشق و سربازان گریخته از این کشور در قالب یک نیروی شبه‌نظامی حمایت مالی، تجهیزاتی و تسلیحاتی می‌کرد. درحالی‌که رهبران آل سعود انتظار داشتند که پس از نقض خط قرمز بشار اسد در استفاده از سلاح شیمیایی، باراک اوباما رئیس‌جمهور سابق ایالات‌متحده، دستور حمله نظامی به این کشور را صادر کند؛ اما واشنگتن به دلیل اتخاذ راهبرد چرخش به شرق آسیا و تعامل دیپلماتیک با ایران در قالب توافق هسته‌ای ( برجام)، از هرگونه اقدام نظامی علیه بشار اسد ( متحد نزدیک ایران) اجتناب کرد. پس ‌از آن، ریاض تمرکز خود را به سمت تأمین موشک‌های هدایت‌شونده به گروه‌های افراط‌گرای اسلامی ضد بشار اسد تغییر داد. تا اوت 2015م، برنامه حمایت موشکی به گروه‌های رادیکال اسلامی منجر به فروپاشی عوامل کلیدی ارتش سوریه شد و منجر شد تا ژنرال قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران برای مداخله مسکو در بحران سوریه به مسکو سفر کرد ؛ رویدادی که با تهاجم مسکو به سوریه کاملاً مسیر جنگ را به نفع ایران و دولت بشار اسد تغییر داد. نویسنده در این پژوهش به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش است که چرا موضع مقامات آل سعود نسبت به سوریه تغییر کرده است؟ در بخش زیر به مهم‌ترین متغیرهای تغییر جهت‌گیری ریاض نسبت به بحران سوریه اشاره می‌کنیم:

الف) قدرت‌یابی جو بایدن در کاخ سفید و اتخاذ رویکرد سخت گیرانه نسبت به ریاض

عقب‌نشینی از منطقه غرب آسیا و چرخش به سمت شرق آسیا، یکی از مهم‌ترین اصل اساسی و محور راهبرد امنیت ملی ایالات‌متحده آمریکا می‌باشد. جو بایدن پس از حضورش در کاخ سفید بارها مقامات آل سعود را به خاطر جنگ یمن و عملکرد فاجعه‌آمیز بشردوستانه، قتل جمال خاشقچی روزنامه‌نگار سعودی در کنسولگری عربستان در ترکیه، نقض گسترده و شدید حقوق بشر به‌خصوص زندانی کردن زنان موردانتقاد قرار داده است. دولت بایدن برای فشار به مقامات آل سعود برای تغییر جهت‌گیری راهبردی به اقدامات زیرمتوسل شد:

الف) توقف کمک‌های نظامی تهاجمی به عربستان سعودی در جنگ یمن

ب) خارج کردن نام انصار الله از فهرست سازمان‌های تروریست خارجی

ج) انتشار گزارش تحقیقات سیا در مورد قتل جمال خاشقچی و تأکید بر مسئولیت مستقیم بن سلمان

د) فشار دیپلماتیک به مقامات آل سعود برای پایان دادن به جنگ یمن

در این راستا، تغییر و تحول قدرت در داخل ایالات‌متحده باعث شد تا مقامات سعودی به این فهم و ادراک برسند که تداوم سیاست خارجی تهاجمی در منطقه دیگر متناسب با منافع راهبردی این کشور در منطقه نیست و حتی تداوم این سیاست‌ها می‌تواند حوزه نفوذ و قدرت این کشور را در منطقه کاهش دهد. به همین ترتیب، آن‌ها به این نتیجه رسیدند که به سمت سازش و مصالحه با بازیگران منطقه‌ای رقیب یعنی ایران، ترکیه و سوریه قدم بردارند.

ب) بی‌اعتمادی نسبت به تضمین امنیتی ایالات‌متحده

پس از شکل‌گیری روابط دیپلماتیک بین دو کشور؛ مناسبات آن‌ها بر الگوی امنیت – نفت مبتنی بوده است که بر اساس آن، ایالات‌متحده درازای دریافت نفت، امنیت عربستان سعودی را در مقابل چالش‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی تضمین کند. اما پس از تغییر راهبرد امنیت ملی ایالات‌متحده در چرخش به سمت شرق آسیا برای رقابت با چین، ایالات‌متحده دیگر مایل نیست در بحران‌های منطقه غرب آسیا مداخله کند. بنابراین پس از حملات موشکی و پهبادی نیروهای انصار الله به سرزمین عربستان سعودی به‌خصوص تأسیسات نفتی آرامکو، مقامات آل سعود به این فهم و ادراک رسیدند که دیگر برای تضمین امنیت نباید به ایالات‌متحده آمریکا اعتماد کنند و به همین ترتیب آن‌ها به سمت اقدامات مصالحه آمیز و سازش با بازیگران رقیب منطقه‌ای حرکت کردند.

ج) نقش مؤثر سوریه در بحران لبنان

سایت تحلیلی میدل ایست ای در تحلیلی به قلم « کمال علم»؛ یکی از مهم ترین متغیرهای تغییر جهت‌گیری سعودی نسبت به بحران سوریه را « تحولات داخلی لبنان» دانست؛ زیرا مقامات آل سعود برای تضمین ثبات لبنان به کمک دمشق نیاز دارد. ریاض که تمامی مسیرهای نفوذ به لبنان را پشت سر گذاشته است، اکنون به فرمول مورد آزمایش روابط حسنه با سوریه بازگشته است. بنابراین پس از فروپاشی بانک‌های لبنان و افتضاح مربوط به بازداشت حریری، تحولات داخلی لبنان در فهرست اولویت‌های عربستان سعودی قرارگرفته است.

بهره سخن

مهم‌ترین دلایل تغییر جهت‌گیری ریاض نسبت به بحران سوریه در قالب سه متغیر تغییر قدرت در ایالات‌متحده و موضع انتقادی نسبت به عربستان سعودی، بی‌اعتمادی نسبت به عدم تضمین امنیتی ایالات‌متحده و بحران لبنان قابل تبیین است. با نگاه به آینده، مناسبات ریاض و دمشق مانند روابط ابوظبی – دمشق احتمالاً ماهیتی غیراقتصادی و عمدتاً دیپلماتیک خواهد داشت؛ مگر این‌که واشنگتن تحریم‌های خود را علیه دمشق لغو کند.